Yaygın Dil Türkçe

Türkçe tarihî derinliğinin yanı sıra coğrafi yaygınlığı da bulunan bir dildir. En kuzeyde Doğu Sibirya Denizi kıyılarından güneyde Pamir Dağlarına, en doğuda Çin’in içlerinden Orta Doğu’ya, Anadolu’ya, Balkanlara ve Avrupa içlerine kadar uzanan geniş coğrafyada Türk dilinin kolları yazı, edebiyat, bilim ve kültür dili olarak kullanılmaktadır.

Geçmişte Türk soylu halkların üç kıtaya yayılması, bu coğrafyalarda beylikler, devletler, imparatorluklar kurması sonucunda Türk dili yaklaşık on iki milyon kilometre karelik bir alana yayılmıştır. Türk dili bugün sınır aşan dillerden biridir.

Bu geniş coğrafyada birbirine komşu ülkelerde yirmi Türk yazı dili kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Özbek Türkçesi, Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Uygur Türkçesi, Tatar Türkçesi, Kırım Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Nogay Türkçesi, Karaçay-Balkar Türkçesi, Kumuk Türkçesi, Karakalpak Türkçesi, Altay Türkçesi, Hakas Türkçesi, Tuva Türkçesi, Yakutça ve Çuvaşça yazı dilleridir.

Bunlardan Türkiye Türkçesi Türkiye Cumhuriyeti’nin ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin devlet dilidir. Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Azerbaycan, Türkmenistan Cumhuriyeti’nde Türkmen, Kazakistan Cumhuriyeti’nde Kazak, Özbekistan Cumhuriyeti’nde Özbek, Kırgızistan Cumhuriyeti’nde Kırgız Türkçeleri devlet dili, resmî dildir. Birleşmiş Milletler teşkilatında yer alan altı Türk Cumhuriyeti’nin devlet dili, resmî dil olarak tanınmaktadır.

Diğer Türk yazı dilleri ise çeşitli ülkelerdeki özerk cumhuriyetlerde, özerk yönetimlerde veya idari bölgelerde resmî dil, yerel dil, halk dili vb. adlarla anılmaktadır. Örneğin Rusya Federasyonu’nda Başkurt Türkçesi Başkurdistan Özerk Cumhuriyeti’nin, Tatar Türkçesi Tataristan Özerk Cumhuriyeti’nin resmî dilidir, Rusça ise bütün Rusya Federasyonu’nda olduğu gibi bu özerk cumhuriyetlerde de resmî dildir. Resmî dilin Moldovanca olduğu Moldova Cumhuriyeti’ndeki Gagavuz Yeri Özerk Cumhuriyeti’nde ise Gagavuz Türkçesi Moldovanca ve Rusça ile birlikte resmî dildir.

Özerk cumhuriyete veya özerk yönetime sahip bulunmayan Türk soylu halkların dilleri çeşitli ülkelerde farklı konumlarda kullanılmaktadır. Bunlardan bazıları yazı dili özelliğini kazanmışken bazıları yalnızca konuşma dili, yerel dil olarak kalmıştır. Türk devlet dilleri, yazı dilleri, lehçeleri ve konuşma dilleri çerçevelerde abece sırasına göre verilmiştir: Çağdaş Türk Yazı Dilleri ve Lehçeleri:

Yazı Dilleri

• Azerbaycan Türkçesi
• Kazak Türkçesi
• Kırgız Türkçesi
• Özbek Türkçesi
• Türkiye Türkçesi
• Türkmen Türkçesi
• Altay Türkçesi
• Başkurt Türkçesi
• Çuvaşça
• Gagavuz Türkçesi
• Hakas Türkçesi
• Karaçay-Balkar Türkçesi
• Karakalpak Türkçesi
• Kırım Türkçesi
• Kumuk Türkçesi
• Nogay Türkçesi
• Tatar Türkçesi
• Tuva Türkçesi
• Uygur Türkçesi
• Yakutça

Konuşma Dilleri

• Afşar Türkçesi
• Ahıska Türkçesi
• Çulım Türkçesi
• Dolganca
• Fü-yü Kırgızcası
• Halaçça
• Horasan Türkçesi
• Karaim Türkçesi
• Kaşkay Türkçesi
• Kuu-kiji (Lebed)
• Küerik Türkçesi
• Salar Türkçesi
• Sarı Uygur Türkçesi
• Sayan Türkçesi
• Şor Türkçesi
• Teleüt Türkçesi
• Tofa Türkçesi vb...

Dil, yazı dili, lehçe, konuşma dili gibi farklı adlarla adlandırılsa da bütün bunlar Türk dilinin kollarıdır. İster yazı dili olsun ister yalnızca konuşma dili olarak varlığını sürdürsün bütün Türk yazı dillerinde ve lehçelerinde Türk dili kökenli söz varlığındaki ortaklıklar dikkat çekicidir. Ses özelliklerine göre az veya çok farklılıklar gösteren kelimelerimiz, en uzak Türk lehçesine, yazı diline kadar ortak olarak kullanılmaktadır.

Örneğin Orhon Yazıtları’ndan bu yana dilimizde hemen hemen aynı anlamda kullanılmakta olan yurt sözü Türkiye Türkçesiyle birlikte Özbek, Karaim, Kumuk, Nogay, Sarı Uygur Türkçelerinde ve Kırım Karaim ağzında yurt; Azerbaycan ve Kırım Türkçelerinde yurd; Türkmen ve Halaç Türkçelerinde yūrt; Tatar ve Başkurt Türkçelerinde yŏrt; Uygur Türkçesinde ve genel ağızlarında yu(r)t ~ ju(r)t Lobnor ağzında ise yuyt ~ yut; Kazak, Karaçay, Balkar ve Karakalpak yazı dillerinde jurt; Kırgız Türkçesinde curt; Altaycada dˊurt; Hakas ve Şor Türkçelerinde çurt; Tuva ve Tofa Türkçelerinde çúrt; Yakutçada sūrt; Dolgancada hurt; Çuvaşçada śort…

Böylesine geniş coğrafyaya yayılmış bulunan Türk yazı dilleri ve lehçeleri arasında ses farklılıkları bulunsa da ortak kelimeler, deyimler, atasözleri köken birliğimizin en önemli kanıtıdır.

Ana sayfaya dönmek için tıklayınız: (opens new window)