Türkçe Deyim Zenginliği

Türkçede hemen her durum için kullanabileceğiniz, anlatımınızı güçlendirecek, renklendirecek ve etkili kılacak binlerce deyim olduğunu biliyor musunuz?

Çok sevinen bir kişinin bu sevincini kelimelerle uzun uzadıya anlatabiliriz. Ama etekleri zil çalıyor, ağzı kulaklarına varıyor, ayakları yere değmiyor, bayram havası esmek, çalmadan oynamak, düğün bayram etmek, havalara uçuyor, gözleri parlamak, güller açıyor gibi duruma uygun bir deyimimizi kullanmak anlatımımıza güzellik ve incelik katacaktır.

Deyimler, genellikle gerçek anlamından az çok ayrı, kendine özgü bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbekleridir: Ayıkla pirincin taşını deyimini içinden çıkılamaz bir durumla karşılaşıldığında kullanırız. Ortada ne pirinç vardır ne de ayıklanacak taş ama çözülmesi zor bir sorun varsa bu durumu açık ve kısa yoldan ifade ederiz.

Yetersiz araçlarla, sürekli ve sabırlı bir biçimde çalışıp çok güç olan veya çok ağır yürüyen bir işi başarmaya çalışmak iğne ile kuyu kazmak deyimiyle güçlü bir biçimde anlatılır.

Bir kavramı, bir durumu benzetmelerle çarpıcı bir biçimde açıklamak için oluşturulan deyimler ise ilgi çekici ve zekâ ürünüdür: Kulağı delik deyimi her işten, her olaydan çabucak haberi olan kişileri nitelemekte kullanılır. Anlayışsız kimseye laf anlatmaya çalışmak ayıya kaval çalmak deyimiyle ifade edilir.

Ezgili Söyleyişler… Deyimler, yıllar alan bir sürede birlikte kullanılan kelimelerin benzetmeler, yakıştırmalar yoluyla bazen de ezgili söyleyişlerle bir kalıba dökülmeleriyle oluşur: Sen ağa ben ağa inekleri kim sağa ‘Herkes kendisini emir veren bir konumda görürse işleri kim yapacaktır?’

Bir kişiye eleştirilerini doğrudan söyleyemeyen kişinin bu sözlerini aynı ortamda bulunan bir yakınına söylemesi için de Kızım sana söylüyorum gelinim sen anla deyimi kullanılır.

Bazı deyimler kişi, zaman ekleri alarak da kullanılabilir. Yapılmakta olan bir işe gönüllü olarak az veya çok katkıda bulunacağını ifade etmek isteyen kişi Çorbada benim de tuzum bulunsun diyerek çorbada tuzu bulunmak deyimini cümle içerisinde kullanabilir.

Yere bakan yürek yakan, uysal ve uslu göründüğü hâlde sinsice kötülük yapan kişileri tanımlamada kullandığımız bir deyimimizdir. Ezgili söyleyişle, derin anlamıyla sıkça kullandığımız bu deyimimize cümle içerisinde çeşitli kalıplarda yer verebiliriz: O ne yere bakan yürek yakandır o!... Yere bakan yürek yakan bir yapısı var…

Çok özlediğimiz bir kişiye bu duygumuzu güçlü biçimde ifade etmek istiyorsak bu anlamdaki deyimlerimizi hasretini çekiyorum, özlemini çekiyorum, burnumda tütüyorsun, gözümde tütüyorsun, yüzüne hasret kaldım cümlelerinde kullanabiliriz.

Sevgimizi ise baş tacımsın, gözüm gibi seviyorum, deli divane oldum, dünyalara değişmem, gözümün bebeği gibi deyimlerle ifade edebiliriz.

Öyküye Dayalı Deyimlerimiz

Deyimlerimizin bazıları geçmişte yaşanmış olayların öykülerine dayanmaktadır: Dokuz doğurmak, abayı yakmak, ateş pahası, baklayı ağzından çıkarmak, yorgan gitti kavga bitti vb.

Deyimlerimizin büyük bir bölümü kavramları mecaz yoluyla anlatım inceliği ve güzelliğinin yanı sıra ilginç benzetmelerle de sunarlar. Bir davranışla, bir girişimle veya bir işe para harcamakla birden fazla ve umulanın üstünde yarar elde etme durumu için kullandığımız deyim de böyledir: Bir taşla iki kuş vurmak.

Âdetleri, inanışları, gelenek ve görenekleri bildiren deyimlerimiz de az değildir: Birdenbire beklemediği büyük bir nimete kavuşan kişi için başına devlet kuşu konmak, çok gezen kişiye yerinde durmadığını ima etmek için leyleği havada görmek, kötü bir durumla karşılaşılabileceğini söyleyen kişiye denilen ağzından yel alsın, ağzını hayra aç deyimleri hep bir inanışın ve âdetin bir sonucunda ortaya çıkmıştır.

Türkçenin Deyim Zenginliği Türk Dil Kurumunun ağ sayfasındaki Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü yazılımında 11.209 deyim bulunmaktadır. Deyim veya anlam içerisinde arama yaparak bu zengin söz varlığını yakından tanıyabilir, hemen her durum için ilgi çekici deyimleri öğrenip yerli yerinde kullanarak anlatımınızı güçlendirebilir, renklendirebilirsiniz.

Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN

Ana sayfaya dönmek için tıklayınız: (opens new window)