Akrabalık Adlarımız

Türkçemizde en uzak akrabamızı adlandıracak kadar ayrıntılı bir akrabalık adları zenginliği olduğunu biliyor musunuz?

Başka dillerde amca ile dayıyı, hala ile teyzeyi ayırt edecek ayrı ayrı akrabalık adları yokken dilimizde bırakınız birinci, ikinci derece akrabalıkları, en uzak akrabalık ilişkilerimizi belirtecek kadar geniş bir söz varlığımız bulunuyor.

Yalnızca kan bağı ile var olan akrabalıkların değil evlenmekle kurulan akrabalık ilişkilerini de ifade eden, çekirdek aileden geniş aileye bütün bireyleri adlandırmakta kullanılan akrabalık adlarımız, dilimizin zengin kavram alanlarından biridir.

Yazı dilimizin, ölçünlü Türkçenin yanı sıra bölge ağızlarımızın söz varlığında da geniş ve zengin bir akrabalık adları sözlüğü dikkat çeker. Kardeş Türk topluluklarının dilindeki söz varlığı da bu kavram alanının zenginliğinin somut bir göstergesidir. Bölge ağızlarımızdaki ve kardeş Türk topluluklarının dilindeki akrabalık adları, yazı dilimizde bugün kullanılmayan, unutulmuş akrabalık adlarını bizlere sunmasıyla akrabalık adları söz varlığımızı daha da geliştirmekte, genişletmektedir.

Yazı dilimizin akrabalık adlarına yakından bakalım…

Dilimizde yaygın bir biçimde kullandığımız baldız, elti, görümce, yenge sözleri Türkçe Sözlük’te bu sözlerle ilgili akrabalık ilişkileri şöyle tanımlanıyor:

baldız ‘Erkeğe göre eşinin kız kardeşi.’

elti ‘Kadına göre kocasının erkek kardeşlerinin eşlerinden her biri.’

görümce ‘Kadına göre kocasının kız kardeşi.’

yenge ‘Bir kimsenin kardeşinin, dayısının veya amcasının karısı.’ Yenge, kadınlar için söylenen bir seslenme sözü olarak da dilimizde kullanılmaktadır.

Her biri, evlilik bağıyla oluşan akrabalık ilişkisi içerisinde bulunduğumuz bireyleri işaret eden bu kelimelerin pek çok dilde ayrı ayrı karşılığı yoktur. Çoğu dilde bu dört ayrı akrabalık, bir kelimeyle karşılanır.

İngilizcede sister-in-law hem baldız hem elti hem görümce hem de yenge demektir. Fransızcada belle-sœur sözü de Türkçedeki bu dört akrabalık adının tek karşılığıdır. Almancada Schwägerin, yerine göre baldız, yerine göre elti, yerine göre görümce, yerine göre de yenge anlamına gelir. İspanyolcada cuñada sözü ise baldız, elti, görümce karşılığındadır.

Türkçemizdeki akrabalık adları, ailemize, aile ilişkilerine, akrabalarımıza verdiğimiz değerin bir göstergesidir. En uzak akrabalık ilişkilerimizi adlandırarak onları ailemizin birer ferdi olarak görüyor, kişiliğini belirginleştiriyoruz. Bu, söz varlığı ve kavram alanı genişliği kadar kültür zenginliğimizi de ortaya koymaktadır.

Akrabalık Adlarından Medeni Durum Bilgisine

Böylesine ayrıntılı akrabalık adlarımız aile bağlarını gösterdiği gibi birinden “Bacanağım…” veya “Eltim…” diye söz eden kişinin medeni durumunu da ortaya koyar. Bacanağından söz eden bir erkeğin evli olduğu, karısının bir kız kardeşinin bulunduğu ve onun da evli olduğu anlaşılır. Yanındaki kadını eltisi olarak tanıtan bir kadın evli olduğunu, kocasının bir erkek kardeşinin bulunduğunu, onun da evli olduğunu dolaylı da olsa açıklamıştır.

Türkçe Sözlük’e göre dilimizdeki yeğen sözü, kardeş, amca, hala, dayı veya teyzenin çocuğu karşılığında kullanılmaktadır. Kimi zaman bu akrabalık ilişkisi amcamın kızı, teyzemin oğlu gibi isim tamlamalarıyla anlatılır. Bölge ağızlarımızda eklerin eksiltilerek amcam kızı, teyzem oğlu gibi birleşiklere doğru gidiş olduğu da görülür.

Halk dilinde bu adlandırma için ayrı bir kelimemiz olduğunu Derleme Sözlüğü’müz bize hatırlatmaktadır. Derleme Sözlüğü’ne göre İç Anadolu ve Batı Anadolu bölge ağızlarımızda ‘teyze çocuğu’, bazı ağızlarımızda ise ‘hala çocuğu’ böle olarak adlandırılmaktadır. Yazı dilimizde kullanılmayan böle sözünü kardeş Türk topluluklarının söz varlığında da görüyoruz. Örneğin Kazak Türkçesinde böle, Hakas Türkçesinde pöle, ağızlarımızdaki anlamlarla aynen kullanılmaktadır.

Söz varlığımızdaki bu ayrıntılı akrabalık adları zenginliği dururken son yıllarda Fransızcadan alınma kuzen sözünün yaygınlaşması dikkat çekicidir. Türkçede yeğen varken kuzen denilmesi gittikçe yaygınlaşmaktadır. Bu sözün kullanımında bazen de yanlışlık yapılıyor. Kızlar için de kuzen deniyor. Oysa Türkçe Sözlük kız yeğen için kuzin denilmesi gerektiğini, kuzen sözünün ise erkek için kullanılmasının doğru olduğunu belirtiyor.

Türkçemizin söz varlığında geniş bir kavram alanı oluşturan akrabalık adlarımız, ailemize, aile bireylerimize ve aile ilişkilerine ne kadar önem verdiğimizi gösteren kültür zenginliğimizdir.

Bu zenginliği, söz varlığımızdaki kelimeleri yerli yerinde kullanarak yaşatmalıyız.

Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN

Ana sayfaya dönmek için tıklayınız: (opens new window)